„Ku Pamięci”
W październiku tego roku mija 85 rocznica powołania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON). W powszechnej świadomości społecznej ta nazwa niewiele znaczy, niektórzy tylko kojarzą ją z tzw. tajnymi kompletami.
Autor tych słów nie jest z wykształcenia historykiem ale z racji pełnionej funkcji : prezesa Okręgu małopolskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego poczuwa się do roli strażnika pamięci o Tajnym Nauczaniu w województwie małopolskim . Proszę zatem potraktować ten artykuł jako rodzaj felietonu historycznego a raczej próby przypomnienia „bohaterów zapomnianych”.
Kilka podstawowych faktów. Okupacyjne władze niemieckie już
w listopadzie 1939 r. przystąpiły do rozprawy z polskim systemem edukacyjnym . Zlikwidowane zostało szkolnictwo średnie i wyższe. W Krakowie miały miejsce akcje: (Sonderaktion Krakau i Zweite Sonderaktion Krakau),
tj. aresztowanie 6 i 9 listopada 1939 uczonych i nauczycieli krakowskich. Często przytaczany jest pogląd wyrażony przez Heinricha Himlera : Nieniemiecka ludność Wschodu nie może mieć żadnej wyższej szkoły ponad czteroklasową szkołę powszechną [ludową]. Celem takiej szkoły ma być wyłącznie: proste liczenie, najwyżej do pięciuset, napisanie nazwiska, nauka, iż boskim przykazaniem jest być posłusznym Niemcom, uczciwym, pracowitym i grzecznym. Czytania nie uważam za konieczne. Poza tą szkołą nie może być na Wschodzie żadnej innej szkoły”
Nauczyciele i pracownicy oświaty nie pozostali bierni wobec takiej polityki. W krótkim czasie zorganizowano i wprowadzono Tajne Nauczanie; począwszy od szkoły powszechnej po Uniwersytety. Wielu wybitnych historyków zajmowało się tym zagadnieniem i powstało wiele opracowań. Chciałbym jednak w tym miejscu przypomnieć o czymś , co jest zupełnie zapomniane. To Związek Nauczycielstwa Polskiego jako jeden z pierwszych stanął do walki z okupantem. Już pod koniec października 1939 r w Warszawie tzw. Centralna Piątka : Zygmunt Nowicki – Prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego, Kazimierz Maj, Wacław Tułodziecki, Teofil Wojeński i Czesław Wycech: członkowie Prezydium ZG ZNP – podjęli decyzję o kontynuowaniu działalności w warunkach konspiracyjnych. Tak powstała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON).
Historia jej działalności została opisana na wielu kartach. W tym miejscu chciałbym się posłużyć dwoma tylko przykładami, nauczycieli, członków ZNP, których nazwiska nigdy nie powinny być zapomniane.
Władysłąw Sieńko, Prezes Okręgu Krakowskiego ZNP. W sierpniu 1939 r. pisał w odezwie do kol. Prezesów Ognisk i Oddziałów Powiatowych :
„W chwili w której każdy obywatel Państwa Polskiego powinien spełnić swój obowiązek , my nauczyciele i wychowawcy musimy przyjąć na siebie obowiązek zajęcia się rodzinami powołanych rezerwistów pomagając komitetom gminnym
i lokalnym w całej pełni w ich zadaniu” oraz „Nauczycielstwo zorganizowane
w Z.N.P. musi wykazać swój spokój, równowagę, zdolności organizacyjne
i całkowite ofiarność w tej wielkiej dla Państwa Polskiego chwili.”
W czasie okupacji Władysław Sieńko organizował i prowadził tajne nauczanie. Był autorem podręczników do nauczania j. polskiego i historii
w warunkach konspiracji. Pomagał pracownikom oświaty z Warszawy, którzy po upadku Powstania Warszawskiego znaleźli schronienie w Krakowie.
Zmarł w 1948 r. Pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Marian Batko pochodził z Krakowa. Urodził się w 1901 r. Przed wojną pracował w gimnazjum w Chorzowie Jako członek ZNP 30 stycznia 1941 r. został aresztowany w Krakowie , kiedy z podręcznikiem do fizyki szedł poprowadzić tajną lekcję. Trafił do krakowskiego więzienia przy Montelupich. 5 kwietnia został deportowany do Auschwitz. Według relacji prof. Andrzeja Szefera dobrowolnie i świadomie oddał życie za 16-letniego współwięźnia Mieczysława Pronobisa z Tarnowa. Zmarł w bunkrze głodowym 27 kwietnia 1941 r.
To tylko dwa, ale jakże znamienne przykłady z naszego małopolskiego podwórka. Takich bohaterów były dziesiątki tysięcy.
Prowadzono nie tylko tajne komplety ale także działalność wydawniczą. „Szkolnica”, ul. Wiślna 3, Plac Nowy 8, Podwale 6, ul. Krakowska 18, Księgarnia St. Kamińskiego, ul. Karmelicka 29 – Drukarnia i powielarnia St. Kamińskiego, ul. Łobzowska 6 – Spółdzielnia „Czytelnik”, Instytut Botaniki UJ – ul. Lubicz 45, Klasztor 00. Redemptorystów ul. Zamojskiego 55, Magazyn Pomocy naukowych, Klasztor 00. Paulinów na Skałce. W wymienionych miejscach drukowano
i rozprowadzano podręczniki. Drukarnia na ul. Karmelickiej 29 wydała 30 tyś. podręczników do tajnego nauczania ! I to wszystko „pod nosem” Generalnego Gubernatora Hansa Franka.
To tylko fragment informacji jakie znajdujemy w archiwum Okręgu Małopolskiego ZNP.
Apeluję w tym miejscu do dyrektorów szkół, nauczycieli historii i całego środowiska oświatowego. Nie zapominajmy. Według różnych szacunków
w czasie II wojny światowej zginęło od 8,5 tyś do 10 tyś. nauczycieli. Ginęli
w obozach koncentracyjnych, byli rozstrzeliwani i torturowani w gestapowskich i sowieckich kazamatach. Ich wkład w walkę z hitlerowskim i sowieckim okupantem często jest pomijany.
Wykorzystajmy 80 rocznicę powołania Tajnej Organizacji Nauczycielskiej do przypomnienia o „bohaterach zapomnianych”. Byli wśród nich oczywiście członkowie różnych związków zawodowych, księża i zakonnice, pracownicy niezrzeszeni. Wg. źródeł historycznych często przed wojną skłóceni. Chociaż trudno w to uwierzyć bardziej niż my dzisiaj. Pogodziła ich śmierć poniesiona
w walce o polską edukację.
Ze swojej strony zachęcam do wykorzystania materiałów historycznych , które zamieszczone są w Głosie Nauczycielskim i na stronach internetowych wielu Oddziałów i Okręgów ZNP. Warto również obejrzeć film ZWIĄZEK NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO WCZORAJ I DZIŚ – 115 lat Okręgu Małopolskiego, zamieszczony na kanale YT. W części dotyczącej tajnego nauczania.
Dzisiaj wiele się mówi o potrzebie wychowania w duchu patriotycznym. Myślę, że wskrzeszenie w świadomości uczniów i rodziców historii Tajnego Nauczania będzie najlepszą lekcją umiłowania Ojczyzny i poświęcenia dla Niej.
Prezes Okręgu Małopolskiego ZNP
Arkadiusz Boroń
